6.3 Samenstelling - bijzondere gevallen met koppelteken

We gebruiken een koppelteken om de structuur te verduidelijken of om een ongewoon woordbeeld te vermijden in een samenstelling. Dat moeten we doen als de elementen gelijkwaardig zijn, bij samengestelde aardrijkskundige namen, als het tweede element een hoofdletter heeft, als een van de elementen een cijfer, letter, symbool* of initiaalwoord* is, of in een samenstelling met een bijzondere voor- of nabepaling.

(a) gelijkwaardige elementen

Het gaat om combinaties van twee of meer elementen die in de samenstelling in principe met elkaar verwisseld kunnen worden. Zo zouden we een dichter-botanicus ook een botanicus-dichter kunnen noemen.

• een pianiste-componiste
• een hotel-restaurant
• zwart-wit
• cultureel-maatschappelijk
• politiek-ideologisch

Als een samenstelling van twee adjectieven in principe niet omwisselbaar is, schrijven we de twee delen aan elkaar vast. Zo betekent sociaalpsychologisch niet: sociaal én psychologisch, maar: volgens de sociale psychologie. Andere voorbeelden:

• privaatrechtelijk
• sociaalkritisch
• sociaalgeografisch
• populairwetenschappelijk

Als een beroepsnaam vergezeld wordt van een bijvoeglijk naamwoord, schrijven we die twee elementen los: sociaal psycholoog, sociaal geograaf, klinisch bioloog, civiel ingenieur, algemeen secretaris.

Een samengesteld bijvoeglijk naamwoord gebruiken we ook om een religieuze, levensbeschouwelijke of maatschappelijke strekking aan te duiden die uit twee of meer componenten bestaat. Als de delen in principe verwisselbaar zijn, dan gebruiken we een koppelteken.

• extremistisch-links (of:links-extremistisch)
• democratisch-liberaal-conservatief (of:democratisch-conservatief-liberaal)

Als de delen van een dergelijke samenstelling niet verwisselbaar zijn, schrijven we ze aaneen.

• christendemocratisch (democratischchristen kan niet)
• ultranationalistisch (nationalistischultra kan niet)

We gebruiken ook een koppelteken als het eerste deel verwijst naar een plaats of een bevolkingsgroep.

• Nederlands-hervormd
• rooms-katholiek
• Baskisch-nationalistisch

Als we een zelfstandig naamwoord vormen op basis van dit soort samenstellingen, behouden we de schrijfwijze (aaneen of met koppelteken).

• een liberaal-conservatief
• een links-extremist
• een christendemocraat
• een Vlaams-nationalist

→ facultatief koppelteken in samenstelling: 6.2

→ Engelse samenstellingen en woordgroepen aaneen of los: 12.1

(b) samengestelde aardrijkskundige namen

• Aarle-Rixtel
• Knokke-Heist

Deze regel geldt ook voor aardrijkskundige namen met als linkerdeel* een woord als Noord, Zuid, West, Oost, Centraal, Hoog, Laag, Boven, Beneden, Midden, Nieuw, Nederlands, Belgisch, Vlaams, Frans, Latijns, Afro, Indo.

• Zuid-Holland
• Midden-Amerika
• Nieuw-Zeeland
• Vlaams-Brabant
• Frans-Polynesië

We behouden het koppelteken in de afleiding* van de samengestelde vorm.

• Zuid-Hollands
• Nieuw-Zeelander
• Vlaams-Brabantse

Uitheemse samengestelde aardrijkskundige namen die met een spatie geschreven worden, krijgen geen koppelteken, ook niet in de afgeleide vormen en in samenstellingen.

• New York - New Yorker - New Yorkse - een New Yorkreis
• Sri Lanka - Sri Lankaan - Sri Lankaans - een Sri Lankareis

→ hoofdletter voor plaatsnamen, namen van volkeren, namen van talen: 16.3

(c) tweede woorddeel met een hoofdletter

• zwart-Amerikaans
• pro-Deoadvocaat

Deze regel geldt ook voor afleidingen met een voorvoegsel dat voor een hoofdletter komt.

• anti-Frans
• on-Engels

→ namen van talen en dialecten: 16.3

(d) samenstelling met cijfer, letter of symbool*

• 80-jarige
• 65+-kaart
• y-as
• tussen-s
• A4-formaat

Het koppelteken gebruiken we ook na een linkerdeel* dat eindigt op een apostrof met een s.

• een mama's-kindje
• een McDonald's-maaltijd

→ driedelige samenstellingen met een cijfer: 6.7

Als een woord wordt gevolgd door een letter of cijfer om een categorie aan te geven, beschouwen we het geheel als een woordgroep*. We schrijven de delen niet aan elkaar vast, maar gebruiken een spatie.

• hepatitis B
• top 10
• vitamine B12

Een samenstelling met een dergelijke woordgroep krijgt slechts één koppelteken.

• een hepatitis B-besmetting
• een top 10-plaat

→ woordgroep in samenstelling: 6.7

→ afleiding van initiaalwoord met apostrof: 6.4

→ apostrof voor verkleinwoorden: 15.5

(e) samenstelling met initiaalwoord* of met letterwoord of verkorting met hoofdletter

• tv-kijker
• kleuren-tv
• IQ-test
• bedrijfs-pc-netwerk
• CD&V-voorzitter

Een letterwoord* schrijven we in een samenstelling vast, behalve als het met een of meer hoofdletters wordt geschreven.

• pincode
• petfles
• aidsvirus

We schrijven dus wel een koppelteken in bijvoorbeeld:

• Riagg-centrum
• VUT-regeling
• AWACS-vliegtuig

Ook als er klinkerbotsing* is, gebruiken we een koppelteken.

• havo-opleiding

Een samenstelling met een verkorting* wordt aaneengeschreven, behalve als de verkorting met een of meer hoofdletters wordt geschreven.

• infostand
• hifiketen

We schrijven dus wel een koppelteken in bijvoorbeeld:

• Benelux-land
• Vinex-wijk

→ verschil tussen initiaalwoorden en letterwoorden: 17.3

→ afleiding van initiaalwoord met apostrof: 6.4

→ apostrof voor verkleinwoorden: 15.4

(f) grondwoord met bijzondere voor- of nabepaling*

(1) met de elementen niet-, non-, bijna-, oud-, ex-, aspirant-, adjunct-, substituut-, chef-, kandidaat-, interim-, stagiair-, leerling-, assistent-, collega- of meester-

• niet-rookster
• oud-burgemeester
• ex-gedetineerde
• adjunct-commissaris

Oud- schrijven we vast als het niet de betekenis 'voormalig' heeft: oudkomer, oudpapierprijs.

Meester-opzichter schrijven we met een koppelteken, maar niet meestergast of meesterbrein, waar de betekenis van het eerste deel is verzwakt.

(2) met elementen zoals -generaal, -president, -testamentair, -verbaal of -militair

• directeur-generaal
• minister-president
• proces-verbaal
• auditeur-militair

(3) groep of werkstuk, genoemd naar een auteur of inspirator

• regering-Kennedy
• commissie-Pée-Wesselings
• zaak-Profumo
• rapport-Van Traa

(4) met Sint- of St.

• Sint-Jozef
• St.-Anna
• sint-bernardshond

(5) zelfnoemfunctie: een woord dat zichzelf representeert

• ik-roman
• het-woord
• jij-vorm